Klinische studies: deel 4!

Laatste deel uit onze reeks over klinische studies! Om af te sluiten bekijken we fase 4 van naderbij. Die levert belangrijke informatie over de effecten van een geneesmiddel in het “echte” leven.  

Wanneer een nieuwe behandeling in Europa de eerste drie fases van een klinische studie met succes heeft doorlopen, registreert het farmaceutische bedrijf het geneesmiddel eerst bij het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA). Als het beantwoordt aan alle vereiste criteria wat betreft veiligheid en werkzaamheid, levert het EMA een Vergunning voor het in de Handel Brengen (VHB) af, die geldig is in alle landen van de Europese Unie.

Wanneer vindt fase 4 plaats?
Wanneer het bedrijf vervolgens een terugbetaling wenst voor zijn specifieke geneesmiddel, dient het een aanvraag in bij de bevoegde nationale instantie. In België is dat de Commissie Tegemoetkoming Geneesmiddelen. Die procedure kan tot een jaar in beslag nemen. In afwachting van een beslissing kan het bedrijf een fase 4-studie organiseren. “Vaak is dat een grootschalige internationale studie bij duizenden patiënten”, legt dr. Andrea Gombos, oncologe bij het Institut Jules Bordet, uit. “Het voornaamste doel is om de bijwerkingen van een geneesmiddel zo uitvoerig mogelijk op te sommen en te documenteren. Want statistisch gezien is de kans dat er zeldzame of ongeziene bijwerkingen optreden, die in fase 3 niet of nauwelijks konden worden vastgesteld, groter naarmate ook het aantal patiënten groter is.” 

Snelle patiëntenwerving
Zodra de behandeling op de markt is gebracht, is ze niet langer beperkt tot enkele geselecteerde centra. In theorie kunnen alle oncologen de behandeling nu voorschrijven. Op die manier kan er op slechts een paar maanden tijd een groot aantal patiënten worden bereikt. Fase 4 verschilt van de andere fases doordat ze veel langer kan duren. “In de oncologie, en dan vooral bij gevorderde of uitgezaaide kankers, wordt de nieuwe behandeling vaak toegediend tot blijkt dat een patiënt ze niet verdraagt of tot de ziekte weer verergert”, vertelt dr. Gombos. Dat kan maanden tot zelfs jaren duren.

Een geneesmiddel in het “echte” leven
Klinische fase 4-studies zijn niet altijd verplicht. In sommige gevallen hebben farmaceutische bedrijven de vrije keuze om ze al dan niet te organiseren. “Toch is het zowel voor artsen als voor patiënten geruststellender als we weten dat er een fase 4 werd georganiseerd of nog bezig is. Die levert immers nuttige en soms volledig nieuwe informatie op over de bijwerkingen van een geneesmiddel in het echte leven”, vervolgt dr. Gombos. “Natuurlijk moeten artsen die de nieuwe behandeling voorschrijven, zich aan een aantal criteria houden: kankertype, stadium, gekende tegenindicaties, enzovoorts. Toch zijn de inclusiecriteria iets minder streng.” Een voorbeeld: terwijl in de eerste 3 fases andere therapieën vaak uitgesloten waren, volgen patiënten in fase 4 vaak nog andere behandelingen of nemen ze symptomatische geneesmiddelen (pijnstillers, antibraakmiddelen, koortswerende middelen, enz.). Hierdoor kunnen ook eventuele wisselwerkingen met andere geneesmiddelen worden opgespoord.

Economische kwestie en belang voor het onderzoek
De in fase 4 verzamelde gegevens moeten worden gepubliceerd en kunnen positief of negatief uitvallen voor de nieuwe behandeling, wanneer de bevoegde instanties zich moeten uitspreken over de eventuele terugbetaling van het geneesmiddel of over een re-evaluatie. “Fase 4 kan een farmaceutisch-economische doelstelling hebben”, aldus dr. Gombos. “Met andere woorden: wegen de voordelen van de nieuwe behandeling op tegen de kosten voor de gemeenschap? Dat is de grote vraag voor het gezondheidszorgsysteem!” 
Wat het antwoord op die vraag ook zij, fase 4 is altijd van belang voor het onderzoek. “Medische opvolgingsonderzoeken (bloedafname, scanner, enz.) in fase 4 – die overigens vergelijkbaar zijn met die van fase 3 – maken het mogelijk om reëlere resultaten en reacties op de behandeling te verzamelen”, gaat dr. Gombos voort.  “Zo kunnen er in sommige gevallen voorspelbaarheidsparameters worden opgesteld die op termijn de zorg voor de patiënt verbeteren.” 

En daarna?
Wanneer fase 4 is afgelopen, blijft het geneesmiddel onder toezicht staan, zelfs wanneer het al terugbetaald wordt en is opgenomen in de lijst met beschikbare geneesmiddelen. Wanneer een patiënt te maken krijgt met een ongeziene of onverwachte bijwerking, zijn de artsen verplicht om dit te melden aan het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG).  

Onze andere artikelen over klinische studies

• Fase 1 
• Fase 2 
• Fase 3